Ochrona dziedzictwa

Spycimierz w awangardzie

Aby zachować żywotność, niematerialne dziedzictwo kulturowe musi być stale odtwarzane i przekazywane z pokolenia na pokolenie. To nie jest łatwe. Istnieje ryzyko, że pewne elementy, a nawet całość niematerialnego dziedzictwa kulturowego mogą zniknąć. Do tego nie chcielibyśmy dopuścić, dlatego w przypadku kwiatowych dywanów społeczność depozytariuszy wspólnie z ekspertami podjęła działania nakierowane na ochronę swojej tradycji. Na tym polu możemy poszczycić się sporymi osiągnięciami.

W latach 2019-2020 Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Uniejowie prowadziła projekt „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu – ochrona i wzmacnianie tradycji”. Przedsięwzięcie zostało dofinansowane z programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Kultura ludowa i tradycyjna” i z budżetu Gminy Uniejów. Głównym celem było przygotowanie i opracowanie rekomendacji do planu ochrony zjawiska. Warto dodać, że wcześniej nie prowadzono w Polsce tak systematycznych i wieloetapowych prac służących ustaleniu przez wspólnotę depozytariuszy założeń i struktury planu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego w myśl Konwencji UNESCO 2003. Zgodnie z założeniami znajdującymi się w Konwencji przy tego typu działaniach to depozytariusze opracowują plan ochrony swojego dziedzictwa, a eksperci, jakich zapraszają do współpracy, mają wyłącznie funkcje doradcze i asystenckie.

Badania naukowe

W ramach zadania przewidziano przeprowadzenie z udziałem depozytariuszy terenowych badań etnograficznych i społeczno-przestrzennych, kwerend archiwów filmowych, a także dokumentacji filmowej i fotograficznej zjawiska. Działania te, służące sporządzeniu ekspertyz i sformułowaniu wstępnych rekomendacji, stanowiły podstawę do rozpoczęcia przez depozytariuszy prac nad programem ochrony dziedzictwa. Autorką koncepcji projektu i koordynatorką badań była dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS.

Badania prowadziły w latach 2019-2020 dwa zespoły badawcze. Pierwszy, kierowany przez prof. Katarzynę Smyk, zajmował się badaniami etnograficznymi, a drugi, dotyczący turystyki i rozwoju regionalnego, kierowany był przez prof. Bogdana Włodarczyka z Uniwersytetu Łódzkiego. Prace prowadzono z zastosowaniem opracowanych w ramach projektu narzędzi, skonstruowanych specjalnie na potrzeby badania tradycji spycimierskiej. Równolegle prowadzona była kwerenda w ogólnopolskich i regionalnych archiwach filmowych i placówkach kulturalnych w celu odnalezienia zdeponowanych tam materiałów.

Efektem są nagrane wywiady z depozytariuszami i notatki z obserwacji uczestniczących w uroczystości Bożego Ciała, ankiety z mieszkańcami, ankiety z turystami, pomiary natężenia ruchu pojazdów, inwentaryzacja punktów handlowych i wywiady z właścicielami stoisk oraz inwentaryzacja kwietnych dywanów. Oba zespoły wykonały dużą liczbę fotografii. Cała dokumentacja posłużyła do przygotowania i opracowania raportu zawierającego rekomendacje do planu ochrony, którą potem zdeponowano w archiwum wnioskodawcy – Miejsko-Gminnej Bibliotece Publicznej w Uniejowie.

Warsztaty, konsultacje społeczne i seminaria

W trakcie projektu zorganizowano i przeprowadzono szereg warsztatów i konsultacji społecznych. W wymiarze społecznym warsztaty miały na celu integrację społeczności lokalnej wokół dziedzictwa, zaangażowanie możliwie wszystkich członków wspólnoty w działania planowania i realizacji działań ochronnych, a także wzmocnienie poczucia wysokiej wartości swojej tradycji. W wymiarze merytorycznym chodziło o przygotowanie spycimierzan do skutecznego realizowania, ewaluowania i aktualizowania planu ochrony tej tradycji. Oto tematy warsztatów:

1. Pojęcie niematerialnego dziedzictwa kulturowego i ochrony w myśl Konwencji UNESCO 2003
2. Bieżąca dokumentacja zjawiska niematerialnego dziedzictwa kultury, archiwizacja i udostępnianie, zgodnie z założeniami Konwencji UNESCO 2003
3. Identyfikacja zagrożeń dla tradycji spycimierskiej w duchu Konwencji UNESCO 2003
4. Przykłady dobrych praktyk ochrony kwietnych dywanów w innych krajach jako inspiracje dla spycimierzan
5. Założenia do planu ochrony i wstępna jego koncepcja
6. O istocie, zasadach organizacji i przebiegu konsultacji społecznych
7. Ewaluacja założeń planu ochrony i wspólnotowe (w drodze konsultacji społecznych) wypracowanie rekomendacji dot. ochrony na lata 2019-2024.

Ważnym elementem projektu była organizacja trzeciego i czwartego Seminarium Spycimierskiego. To kontynuacja rozpoczętych w 2018 r. międzynarodowych spotkań na temat niematerialnego dziedzictwa kultury w Polsce i na świecie. W wydarzeniu zawsze uczestniczą przedstawiciele depozytariuszy tradycji spycimierskiej. Podczas IV Seminarium, zorganizowanego w październiku w 2020 r. na Zamku Arcybiskupów Gnieźnieńskich w Uniejowie, odbyła się prezentacja raportu „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu. Raport z badań i rekomendacje do planu ochrony”, będąca podsumowaniem działań i uzyskanych efektów.

Spycimierzanie pamiętają wyjazd studyjny do Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. Pracownicy placówki pokazali gościom dużą część zbiorów oraz zapoznali depozytariuszy z dobrymi praktykami w bieżącej dokumentacji, inwentaryzacji, badaniu i udostępnianiu dziedzictwa niematerialnego.

Pionierski raport

Wszystkie wcześniejsze działania przyporządkowane były najważniejszemu celowi – przygotowaniu przez ekspertów rekomendacji do planu ochrony Procesji Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu. Rekomendacje poprzedzone są ekspertyzami autorów, którzy prowadzili badania w Spycimierzu w latach 2018-2020 oraz uczestniczyli w warsztatach organizowanych przez wspólnotę depozytariuszy. Oto tytuły rozdziałów i autorzy publikacji „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu. Raport z badań i rekomendacje do planu ochrony”:

1. Od badań terenowych do rekomendacji – spycimierska praktyka ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego – Katarzyna Smyk, Bogdan Włodarczyk, Arkadiusz Jełowicki
2. Spycimierskie Boże Ciało – tradycja i współczesność – Jolanta Dragan
3. Kwietne dywany jako walor miejsca i wydarzenia – Beata Krakowiak, Jolanta Latosińska
4. Przestrzenne i społeczne aspekty uroczystości Bożego Ciała w Spycimierzu w latach 2018-2020 – Marzena Makowska-Iskierka, Ewa Szafrańska, Bogdan Włodarczyk
5. Przestrzeń sacrum i profanum w trakcie uroczystości Bożego Ciała w Spycimierzu – Jolanta Wojciechowska, Bogdan Włodarczyk
6. Dokumentowanie, archiwizowanie i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego w kontekście spycimierskich kwietnych dywanów – Arkadiusz Jełowicki
7. Rola konsultacji społecznych w Spycimierzu w toku prac nad ochroną niematerialnego dziedzictwa kulturowego – Anna W. Brzezińska, Magdalena Kwiecińska
8. Dobre praktyki w ochronie tradycji sypania kwietnych dywanów na świecie – Magdalena Ziółkowska
9. Zagrożenia wobec tradycji Bożego Ciała w Spycimierzu jako niematerialnego dziedzictwa kulturowego i sposoby przeciwdziałania – Katarzyna Smyk
10. Rekomendacje dla depozytariuszy do planu ochrony zjawiska Procesji Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu na lata 2020-2024 – Katarzyna Smyk
11. Zestawienie rekomendacji do planu ochrony procesji Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu na lata 2020-2024 – opr. Katarzyna Smyk.

Ostatni rozdział to rekomendacje, które uporządkowano merytorycznie i przedstawiono w jednej tabeli. Znajdują się tu wskazówki, jak z nimi dalej pracować, do kogo są kierowane oraz do jakich partnerów warto się zwrócić z prośbą o pomoc lub z propozycją współpracy.

Publikacja zainaugurowała „Serię spycimierską”, czyli cykl wydawnictw poświęconych odkrywaniu tradycji układania kwietnych dywanów przez badaczy różnych dyscyplin. Mają one służyć mieszkańcom i samorządowi gminy Uniejów, a także wszystkim, którym bliska jest problematyka ochrony niematerialnego dziedzictwa kultury.

Pobierz raport (PDF 5,8 MB)

Kolejny krok

Działania na rzecz ochrony tradycji w Spycimierzu kontynuowane są w ramach kolejnego projektu „Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu w kontekście krajobrazu kulturowo–przyrodniczego”. Tu także jesteśmy w awangardzie. Bowiem pionierski charakter przedsięwzięcia polega na tym, że depozytariusze wraz z zaproszonymi do współpracy ekspertami sformuują i wprowadzą w życie ochronę swojego dziedzictwa niematerialnego w kontekście krajobrazu kulturowo-przyrodniczego najbliższego otoczenia parafii spycimierskiej. Pod względem kulturowo-historyczno-przyrodniczym krajobraz obejmuje obszar gminy Uniejów, a nawet wychodzi poza jej granice administracyjne. Najważniejszym wydarzeniem pierwszej części projektu było V Seminarium Spycimierskie, które odbyło się w formule hybrydowej z udziałem przedstawicieli niematerialnych tradycji z Opolszczyzny, Mikstatu i Rudnika nad Sanem.

Fragment dokumentacji fotograficznej wykonanej przez prof. UAM dr hab. Annę Weronikę Brzezińską w 2019 r.

Fragment dokumentacji fotograficznej wykonanej przez dr. Arkadiusza Jełowickiego w 2019 r.

Fragment dokumentacji fotograficznej wykonanej przez zespół naukowy etnologów w 2020 r.