Pierwiosnki historii Spycimierza (średniowiecze, wiek X-XV)
Najstarsze dzieje Spycimierza wiążą się z szeroką doliną rzeczną, którą stworzyła tutaj Warta. Ponad rozległy bagienny teren wyrastały nadające się do zamieszkania dla ludzi „kępy”, będące przystanią od tysiącleci.
W źródłach historycznych nazwa miejscowości Spycimierz występuje w różnych odmianach: od najwcześniejszej Zbuczmir (dokument mogileński), przez Spycimir (czasy Długosza), po Śpićmierz (początek XVI w.). Pod koniec XVIII stulecia pisano Śpicimierz. Obecnie używana nazwa brzmi Spycimierz.
Na stosunkowo niewielkim, liczącym około 5 km długości terenie pomiędzy dzisiejszym Spycimierzem a tzw. Smulską Górą (położoną między wsiami Wieścice i Trzymsze na granicy gmin Uniejów i Przykona) w czasach przedpaństwowych powstała wspólna terytorialna, zwana opolem. Badania prowadzone na terenie Smulskiej Góry wskazały, że drzewa przeznaczone do budowy grodu ścięto na początku X wieku. Mieszkający tam ludzie budowali gród, wyraźnie obawiając się nadchodzącej od zachodu potęgi – plemienia Piastów. W nieznanych okolicznościach gród na Smulskiej Górze spłonął, a ludność przeniosła się do znacznie lepiej rokującego miejsca nazwanego Spycimierz.
Zdaniem XVI-wiecznego historyka i heraldyka Bartosza Paprockiego, założycielem osady był Spycimir, protoplasta rodu Lelewitów, który w czasach księcia Władysława Hermana (koniec XI wieku) nadał ją arcybiskupom gnieźnieńskim. Nie dysponujemy materiałem źródłowym, by tę opowieść potwierdzić lub jej zaprzeczyć.
Na początku XII wieku w Spycimierzu istniał gród kasztelański będący ośrodkiem władzy książęcej na tym terenie, a także strzegący ważnego strategicznie szlaku, którym podróżowano aż z Moraw na Kujawy. W najstarszej polskiej kronice Galla zw. Anonimem autor zanotował, że książę Bolesław III Krzywousty, tocząc wojnę ze swym bratem Zbigniewem, właśnie w Spycimierzu uwięził arcybiskupa Marcina, stronnika swego rywala. Stało się to najpewniej zimą z 1106 na 1107 rok. Arcybiskup Marcin w Spycimierzu przeżył jeszcze jedną mrożącą krew w żyłach przygodę: został tu w 1108 roku zaskoczony przez Pomorzan i tylko sprytowi zawdzięczał to, że zdołał uchronić się przed porwaniem. Niezbyt fortunne spycimierskie przypadki arcybiskupa Marcina pozwalają nam jednak stwierdzić, że tutejszy gród był solidny, dobrze skomunikowany z resztą kraju. Krzywousty wyraźnie doceniał Spycimierza.
Przeczytaj więcej na temat grodu kasztelańskiego
W połowie XII wieku powstał dokument, zwany falsyfikatem mogileńskim (datowany pierwotnie na 1065 r.). Wzmiankowany tam został Zbuczimir, czyli Spycimierz, od którego klasztor benedyktynów w Mogilnie pobierał 7 grzywien srebra rocznie. Było to około 1,2 kg czystego srebra, czyli całkiem dużo!
Ostatecznym końcem złotego wieku dawnej kasztelanii stała się rejza krzyżacka. W 1331 r. miejscowość została spalona przez oddziały zakonne. Ślady owego najazdu widoczne w postaci spalonych konstrukcji odsłonięto podczas prowadzonych badań archeologicznych. Pomimo wielkich zniszczeń, miejscowość powstała z popiołów. Z czasem w miejscu dawnego grodu pierścieniowego powstała rycerska siedziba mieszkalna – grodzisko stożkowate, gdzie na sztucznie usypanym kopcu stanęła wieża rycerska – motte.
Tytuł kasztelana spycimierskiego, będący godnością senatorską, zachowany został aż do końca istnienia I Rzeczypospolitej.
Kazimierz Wielki w 1347 r. zamienił Spycimierz z abpem Jarosławem Bogorią Skotnickim za dotychczasowe dobra arcybiskupie: Przedecz, Żarowo i Monice. Spycimierz miał korzystne warunki do lokacji miejskiej. Znajdował się na ważnym szlaku handlowym biegnącym z Moraw, przez Sieradz, Uniejów, Łęczynę w kierunku Pomorza Gdańskiego. W średniowiecznym Spycimierzu znajdowały się targ i komora celna na przeprawie przez Wartę. Stopniowy upadek zaprzepaścił jednak szansę rozwinięcia się w miasto. Kosztem Spycimierza rozwinął się Uniejów.
Bardzo ciekawym elementem w historii Spycimierza jest informacja Jana Długosza o znajdującym się na terenie miejscowości, najstarszym w Polsce zegarze słonecznym. Jego współczesna, symboliczna jednocześnie wersja powstała w 2014 r. w ramach projektu „Przebudowa trasy Bożego Ciała – etap II”.
Od XVI do XIX w. Epoka przekwitu
Na początku epoki nowożytnej Spycimierz obejmował siedem łanów ziemi, z czego cztery były zasiedlone (dane z 1512 r.). Wzmiankowano również o działających dwóch zagrodnikach i 14 rybakach. W 1728 r. parafię spycimierską stanowiło ok. 200 wiernych. W 1775 r. we wsi było 30 budynków mieszkalnych. W 1793 r., w konsekwencji II rozbioru Polski wieś znalazła się pod zaborem pruskim, a wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych w 1796 r. stała się własnością rządową. Z kolei w konsekwencji postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r. Spycimierz znalazł się w zaborze rosyjskim (w woj. kaliskim). Dane z 1827 r. informują o tym, że wieś stanowiło 50 domów zamieszkiwanych przez 434 osoby.
W 1836 r. Spycimierz stał się własnością carskiego generała Karola Tolla (za zasługi w tłumieniu powstania listopadowego), a następnie jego spadkobiercy – hr. Aleksandra Tolla. W posiadaniu rodziny Tollów wieś pozostała aż do zakończenia I wojny światowej. W 1864 r. przeprowadzono proces uwłaszczenia chłopów. W 1890 r. wieś liczyła 71 domów.
Spycimierz – układ przestrzenny
„Dzisiejszy Spycimierz przyjmuje formę wsi wielodrogowej z nieregularną strukturą zabudowy i skomplikowanym rozkładem działek. Jest to unikalny relikt osadnictwa z czasów wczesnofeudalnych, który stanowi cenny element krajobrazu kulturowego wsi w centralnej Polsce”.
– T. Figlus, Rozwój układu ruralistycznego Spycimierza na tle dziejów osadnictwa w świetle badań geograficzno- historycznych i archeologicznych, „Biuletyn Uniejowski” t. 4, 2015.
Układ przestrzenny Spycimierza jest najprawdopodobniej efektem samoistnego liniowego rozwoju. Złożyły się na niego okoliczności wynikające z wpływu ludności oraz kształtu przestrzennego terenu. Na skutek wspomnianej adaptacji gruntów spycimierskich powstała wielodrożnicowa forma układu ruralistycznego z blokową, nieregularną parcelacją. Zabudowa tworzy nieregularną strukturę nacechowaną chaotycznym układem budynków znajdujących się przy drogach wewnątrzosiedlowych o skomplikowanym przebiegu. Również dziś układ Spycimierza to wieś wielodrożnica.
Zgodnie z załączonym uproszczonym planem wsi autorstwa Gilly’ego zaobserwować można zręb współczesnej wielodrożnicowej osady. Na północy znajduje się osada owalnicowa, stworzona wzdłuż łuku stanowiącego podstawy dróg. Pierwszej do Uniejowa – odchodzącej w kierunku północnym, drugiej do Ewinowa – biegnącej na zachód. W centrum dawnego Spycimierza znalazł się natomiast otwarty plac stanowiący miejsce pierwszego pierwotnego targowiska osady. W północnej części wsi, gdzie znajdował się kościół, podobnie jak i dziś znalazły się puste działki. Wiejska zabudowa Spycimierza przedstawiona została umownie, poprzez skromne oznaczenia.*
XX-XXI w. Ponowny rozkwit
W latach 30. XX w. w Spycimierzu zbudowano strażnicę Ochotniczej Straży Pożarnej. Po II wojnie światowej w miejscu zniszczonego kościoła wybudowaną nową, drewnianą świątynię, która w latach 1986-1992 została zastąpiona kościołem murowanym.
W XX w. wieś pustoszyły pożary (w 1937 i 1971 r.), w których spłonęły aż 64 gospodarstwa. Ostatnia wielka powódź przeszła przez Spycimierz w sierpniu 1939 r. Spycimierz jest dziś jedną z największych wsi na terenie gminy Uniejów. Zajmuje powierzchnię 613,12 ha. Według danych na dzień 31 grudnia 2010 r. mieszkało w niej 348 osób. Od 2 marca 2016 r. w Spycimierzu działa Parafialne Stowarzyszenie „Spycimierskie Boże Ciało„, którego zadaniem jest kultywowanie dawnej tradycji kwiatowej oraz organizacja obchodów święta i trasy procesji.
Inwestycje
W ostatnich latach bardzo zmieniło się oblicze wsi Spycimierz, głównie za sprawą inwestycji prowadzonych przez Gminę przy dużym wykorzystaniu funduszy europejskich. Swój udział ma w tym bardzo dobra współpraca parafii z Urzędem Miasta i Gminy Uniejów.
Zaczęło się od projektu „Przebudowa trasy Bożego Ciała. Etap 1” (2006), polegającego na budowie drogi z kostki brukowej na trasie Bożego Ciała i jego kontynuacji „Przebudowa drogi: trasa Bożego Ciała w Spycimierzu. Etap 2” (2014). W efekcie powstały m.in.: nowy ołtarz polowy obok kościoła, chodnik ułożony z płyt, na których znajdują się płaskorzeźby motywów kwiatowych, horyzontalny zegar słoneczny. Poza tym zaadaptowano studnię znajdującą się na terenie dawnej szkoły na fontannę, wykonano iluminację kościoła i urządzono mały skwer z alejkami i ławkami.
W ramach kolejnego projektu na trasie Bożego Ciała powstały ołtarze w formie wiejskich kapliczek nawiązujących do historii kultu eucharystycznego i samej historii Bożego Ciała. Są to unikatowe instalacje artystyczno-rzeźbiarskie. Pierwsza z kapliczek wybudowana została nieopodal kościoła. To kapliczka św. Julianny, która w tarczy księżyca, przesłoniętego warstwą chmur miała objawienie – polecenie doprowadzenia do ustanowienia obchodów uroczystości Bożego Ciała. Kolejna z nich ulokowana w okolicy zejścia nad Siekiernik zatytułowana została „Drzewo życia”. Jest nawiązaniem do zabytkowego krzyża, który znajdował się kiedyś w drewnianym kościele w Spycimierzu. W Muzeum Narodowym w Poznaniu znajduje się jego ostatni element – głowa Chrystusa, której replika zostanie umieszczona w ołtarzu, sprawiając, że rzeźba zyska charakter odnoszący się do historii Spycimierza. Kolejna kapliczka, znajdująca się na równince położonej przy stawach i rozlewiskach rzeczki, przedstawia wieżę z blankami oraz św. Barbarę. W centrum miejscowości znajduje się natomiast największy z ołtarzy, zamknięty w formie zadaszonej kaplicy. Punkt zadedykowany jest św. Antoniemu. Ozdabia ją ornament zbudowany z kwiatów lilii, które są atrybutem wspomnianego świętego.
Kapliczka św. Antoniego 
Kapliczka św. Barbary 
Kapliczka św. Julianny 
Kapliczka „Drzewo życia” w Spycimierzu
Gmina zaplanowała kolejne przedsięwzięcia. W ramach „Przebudowy dróg na terenie gminy Uniejów” została naprawiona i zmodernizowana nawierzchnia dróg gminnych w Człopach oraz między Spycimierzem i Łęgiem Balińskim. W Zieleni zbudowano nowy ciąg komunikacyjny, który połączył drogę gminną (odcinek Uniejów od kompleksu boisk piłkarskich w kierunku Spycimierza) z powiatową (odcinek od strony Człop w kierunku Spycimierza), podnosząc komfort codziennego użytkowania traktu, a w Boże Ciało udrożniając ruch w kierunku Spycimierza. Z kolei utworzenie łącznika przed wjazdem do miejscowości uwolniło centrum wsi od aut, pozostawiając trasę Bożego Ciała do wyłącznej dyspozycji parafian układających kwietne dywany.
W ramach inwestycji „Uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenie gminy Uniejów” wybudowana zostanie sieć kanalizacji na odcinku Zieleń – Spycimierz. Kolejny projekt zakłada modernizację i powiększenie oczyszczalni ścieków w Spycimierzu i przebudowę obecnej sieci wodociągowej na terenie sołectwa Człopy.
W 2021 r. Gmina Uniejów rozpoczęła budowę nowej placówki kulturalnej – Centrum Spycimierskie Boże Ciało. Inwestycję poprzedziły dokładne badania archeologiczne. Otwarcie obiektu przewidziane jest w 2023 r.
Źródła:
*M. Kulesza, Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Dawne województwa łęczyckie i sieradzkie, Łódź 2001, s. 47.
T. Poklewski, Spicymierska włość grodowa w średniowieczu. Obraz gospodarczy, Łódź 1975.
T. Figlus, Rozwój układu ruralistycznego Spycimierza na tle dziejów osadnictwa w świetle badań geograficzno-historycznych i archeologicznych, „Biuletyn Uniejowski” t. 4, 2015, s. 73-75, 90.
